Türev Araçlar Ürün Açıklamaları

Geleceğe yönelik (Alivre) sözleşme, satıcının belli bir ürünü ileri bir tarihte, baştan anlaşılan bir fiyat üzerinden alıcıya teslim etmesini öngören sözleşmelerdir. Fiyat, miktar, kalite, zaman ve yer gibi sözleşmenin şartlarını oluşturan unsurlar, alıcı ve satıcı tarafından karşılıklı olarak belirlenir. Bu sözleşmelerin taraflarından alıcı uzun, satıcı ise kısa pozisyonda bulunmaktadır. 

Bu sözleşmelerde taraflar, sözleşmenin esaslı unsurlarını yani gelecekte teslim edilecek dayanak varlığın fiyatını, miktarını, ödeme ile teslim yerini ve zamanını, sözleşmenin sonlandırılması usulünü yaptıkları pazarlığa bağlı olarak kendi aralarında belirlerler. İşlemde bir borsa ve takas merkezi bulunmaz. Bu işlem nedeniyle her bir taraf, diğer tarafın yükümlülüklerini yerine getirmeme veya getirememe (temerrüt) riskini üstlenir.

Bankalar, sözleşmenin süresi içinde müşterinin vazgeçmesi olasılığına karşı kendisinden teminat isteyebilir.  Fiyatlar önceden kararlaştırıldığından, işlemi yapanlara öngörülen süre içinde kur değişmesi riskine karşı tam bir koruma sağlar. Vadeli teslim işlemlerinde uygulanan kurlara vadeli teslim kuru denir. Genellikle, 30, 60, 90, 180 günlük sürelere göre kote edilirler. Vadeli teslim kuru, anında teslim kurundan yüksekse Vadeli Teslim Primi olarak adlandırılır. Vadeli teslim kuru, anında teslim kurundan düşükse Vadeli Teslim Iskontosu olur.

Vadeli işlem sözleşmeleri, iki taraf arasında taraflardan birinin alıcı, diğer tarafın satıcı olarak belirlenen bir dayanak varlığı gelecekteki bir tarihte başlangıçta belirlenen bir fiyattan satın almaya razı olduğu, sözleşmeye konu malın cinsi, büyüklüğü, ödeme ve teslim tarihi ve yeri, nakdi uzlaşmanın mümkün olup olmadığı gibi sözleşme unsurlarının işlemin yapıldığı borsa tarafından standart bir şekilde belirlendiği, sözleşmelerdir. Bir başka ifade ile vadeli işlem sözleşmesi, esasen standart hale getirilmiş forward sözleşmelerdir. 

Bu haliyle, vadeli işlem sözleşmeleri isteğe ve ihtiyaca göre serbestçe düzenlenememekte, bu sözleşmeler kendilerine özgü borsa veya piyasalarda işlem görmekte, bu sözleşmelerin koşulları da işlem gördükleri borsa ya da piyasa tarafından belirlenmektedir. Bu işlemin tarafları, karşı tarafın yükümlülüklerini yerine getirememe riskine karşı Takas Merkezi tarafından korunurlar. 

Diğer bir deyişle, vadeli işlem sözleşmelerinin kurulması açısından Borsa, sözleşmede karşı taraf yerine geçmesi ve sözleşmeden doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesini üstlenmesi açısından ise Takas Merkezi bu sözleşmeler açısından önemli bir rol oynayan temel kurumlardır. İşleme ilişkin kazanç ve kayıplar günlük olarak hesaplanmakta olup, söz konusu kazanç ve kayıplar tarafların teminat hesaplarına yansıtılmaktadır.

Türkiye’de türev araçlar organize piyasası Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB) adı altında 4 Şubat 2005 tarihinde kurulmuştur. Bilahare, VOB, Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası olarak (VİOP) 21 Aralık 2012 tarihinde kurularak Borsa İstanbul Grubu bünyesine katılmıştır. 

Gelecek Yazı: Opsiyon ve Swaplar

Kaynakça: 

SALTOGLU, B. (2019), Türev Araçlar, Piyasalar ve Risk Yönetimi, SPL, https://www.spl.com.tr/docs/other/8439995c-d40c-45.pdf 

HULL, J. C. (1995), Introduction to Futures And Options Markets, 2nd edition Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall. 

HULL, J. C. (2000),  Options, Futures, and Other Derivatives, 4th ed. Englewood Cliffs, New Jersey,  Prentice - Hall.